Mythau, Chwedlau a Straeon Gwir

Anghenfil môr Y Bermo

Ers canrifoedd mae rhai’n honni iddynt weld creadur rhyfedd yn y dyfroedd o amgylch Y Bermo. Gwelwyd olion traed mawr yn y tywod yn Aber Mawddach ac yn Llanaber gydag adroddiadau eraill o wrthrych mawr yn cael ei gario trwy’r tonnau ar gyflymder. Yn y 1970au roedd grŵp bach o ferched ysgolion uwchradd lleol yn chwarae triwant ar draeth Y Bermo. Ar ôl cael eu ceryddu mi honnodd y merched eu bod wedi gweld creadur rhyfedd yn agosáu at Harbwr Y Bermo. Daeth hyn yn newyddion dros y byd ar y pryd, ac ychwanegwyd at fwrlwm y stori pan olchodd corff crwban enfawr wedi pydru i’r lan, ond 30 mlynedd ar ôl y digwyddiad penodol hwn cyfaddefodd un o'r merched wrth ffrind nad oedd gwirionedd i’w stori.

Cargo Cudd

Y tu allan i Eglwys y Santes Fair mae beddau gyda slabiau mawr ar draws y top. Pan fyddai llongau neu longddrylliadau yn colli eu cargo, a’r rheiny’n cael eu golchi i’r lan ar y traeth rhwng Llanaber a Thal-y-bont, byddai pobl leol yn symud y slab ac yn cuddio'r cargo y tu mewn i'r bedd o olwg y swyddogion Tollau Tramor a Chartref a oedd yn chwilio amdano.

Goleuadau Egryn

Pentref i'r gogledd i’r Bermo yw Tal-y-bont. Rhwng y ddau mae capel o'r enw Egryn. Yn gynnar ym mis Rhagfyr 1904 roedd adfywiad crefyddol yn lledu drwy’r wlad ac roedd Mary Jones o Islawrffordd yn gwneud ei gwaith adfywio yng  Nghapel Egryn. Tra yno, gwelodd fwa awroraidd gyda seren arni yn ymestyn o'r mynydd i'r môr. Yn ddiweddarach yn y mis gwelodd dri unigolyn olau mawr i'r de o Gapel Egryn gyda “photel neu berson du” yn y canol a “rhai goleuadau bach yn gwasgaru o gwmpas y golau mawr mewn sawl lliw gwahanol”. Yn gynnar ym mis Ionawr 1905 cafwyd adroddiad gan ddyn ei fod yn gweld tri golau uwchben ffermdy a gwelodd ddynes oleuadau rhwng Dyffryn a Llanbedr. Cafwyd adroddiadau tebyg eraill o bob cwr o Wynedd yn ystod misoedd cyntaf 1905. Adroddodd Mary Jones ei bod wedi gweld y goleuadau sawl gwaith a bod Crist a Satan wedi ymddangos ar ffurf ci du. Gwelodd Beriah Evans bum golau unigol pan oedd yng nghwmni Mary Evans rhwng Islawrffordd a  Chapel Egryn. Roedd y goleuadau'n ymddangos lle bynnag byddai Mary Jones yn mynd ac roedd fel petai'n cryfhau'r adfywiad crefyddol. Ymddangosodd y goleuadau yn Llanfair, Bryncrug, Pwllheli, Towyn, Froncysyllte, Wrecsam ac Ystrad yn y Rhondda; a phob un ar yr un pryd ag yr oedd Mary Jones yn y lleoedd hyn.

Anfonwyd gohebwyr o'r Daily Mail, y Guardian, y Daily Telegraph a'r Daily Mirror a oedd yn ddrwgdybus iawn, ond cyn bo hir roedd y rheiny yn anfon adroddiadau o'r goleuadau at eu papurau, ar ôl eu gweld eu hunain. Roedd llawer o dystion i'r goleuadau hyn a ddigwyddodd yn 1904 a 1905. Yn ei blynyddoedd olaf enciliodd Mary a dywedwyd iddi droi ei chefn ar grefydd. Yn 1936 bu farw a chladdwyd hi ym mynwent Horeb, Dyffryn, yn un o'r angladdau mwyaf a welwyd yng ngogledd Cymru. Ond nid dyma'r goleuadau rhyfedd cyntaf a welwyd yn yr ardal. Yn Harlech yn 1662 gwelwyd goleuadau rhyfedd a oedd yn ôl pob sôn yn llosgi cnydau ac ysguboriau ac yn heintio glaswellt, yna yn 1877 gwelwyd goleuadau glas dros Bwllheli ac  Aber Dysynni.